Stres – skąd się bierze i jakie mogą być jego negatywne następstwa

Pojęcie stresu jest nam wszystkim dobrze znane i na stałe funkcjonuje zarówno w nomenklaturze medycznej, psychologicznej, jak i w języku potocznym. Wynika to przede wszystkim z powszechności niniejszego zjawiska. Jedną z pierwszych osób, które postanowiły omówić zagadnienie stresu w literaturze naukowej był Hans Selye (kanadyjski lekarz fizjopatolog i endokrynolog), który stwierdził, że „wszyscy podlegamy działaniu stresu”. Chociaż niniejsza teza została sformułowana w pierwszej połowie XX wieku, dzisiaj nie traci na ważności, co więcej staje się ona coraz bardziej istotna. Potwierdzają to słowa Piotra Sztompka (polskiego socjologa), twierdzącego, że „przyszło nam żyć w świecie wyprodukowanego ryzyka, które stanowi cenę postępu technicznego oraz cywilizacyjnego”.

W dalszej części tekstu spróbujemy odpowiedzieć na pytania, czym tak naprawdę jest stres, jak wpływa na nasz organizm i jakie są jego konsekwencje?

Spis treści:

Próby ustalenia jednolitej definicji stresu;

Stres w ujęciu transakcyjnym (koncepcja Lazarusa i Folkman);

Dystres i eustres – charakterystyka pojęć;

Reakcje organizmu na stres;

Pojęcie radzenia sobie ze stresem;

Konsekwencje stresu dla zdrowia i życia codziennego;

Podsumowanie;

Literatura.

Próby ustalenia jednolitej definicji stresu

Stres to pojęcie, które na stałe zagościło w języku potocznym. Warto jednak wiedzieć, że współcześnie rozumiany stres w ubiegłym stuleciu wzbudzał spore kontrowersje w środowisku medyków i psychologów, którzy dążyli do ustalenia jego jednolitej definicji. Dlatego też, pojęcie stresu jest szeroko opisywane w literaturze specjalistycznej. Po latach sporów, które dotyczyły przede wszystkim niemożności zdecydowania się na to, czy stres jest bodźcem środowiskowym, czy też powinien traktowany być w ramach reakcji wewnętrznej organizmu, dzisiaj dominujące jest podejście relacyjne.

Współcześni teoretycy skupiają się na interakcyjnym charakterze niniejszego zjawiska, które odnosi się przede wszystkim do relacji zachodzących między środowiskiem a organizmem wewnętrznym jednostki.

Raz jeszcze odnosząc się do założeń teoretycznych Hansa Selye (kanadyjskiego lekarza fizjopatologa i endokrynologa), stres stanowi „nieswoistą reakcję organizmu na stawiane mu żądania”.

Takie właśnie rozumienie zjawiska stresu jest charakterystyczne dla współczesnych nauk medycznych. Niemniej jednak, psychologowie nie są co do tego  w pełni zgodni, albowiem ich zdaniem zjawisko stresu charakteryzuje się według nich dużo większym stopniem złożoności. Dlatego też, zdaniem wybitnej polskiej psycholog Ireny Heszen, stres powinniśmy definiować jako relację pomiędzy wymaganiami sytuacji, w której człowiek się znajduje, a możliwościami tego człowieka, które predysponują do poradzenia sobie z tą sytuacją.

Stres w ujęciu transakcyjnym (koncepcja Lazarusa i Folkman)

Mimo niewielkich różnic, które można dostrzec w środowisku przedstawicieli medycyny i psychologii, współczesne rozumienie stresu sprowadza się do rozumienia transakcji (lub interakcji) pomiędzy zasobami oraz/lub możliwościami jednostki, a wymaganiami stawianymi przez otoczenie. Tak opisywany stres w polskiej literaturze psychologicznej po raz pierwszy pojawił się za sprawą Tadeusza Tomaszewskiego. Polski psycholog w swoich opracowaniach traktował stres jako sytuację trudną, która wynika przede wszystkim z braku równowagi pomiędzy potrzebami, warunkami a czynnościami.

Przenosząc się jednak na grunt międzynarodowy, w tym miejscu należy przytoczyć poznawczo-transakcyjną koncepcję stresu, która została opracowana przez Richarda Lazarusa oraz Suzan Folkman. Ich zdaniem stres powinniśmy traktować w kategoriach relacji między osobą a otoczeniem, która oceniana jest jako obciążająca bądź przekraczająca jej zasoby, a tym samym zagrażająca dobrostanowi.

Zdaniem psychologów, dynamiczna i nieustanna transakcja zachodząca pomiędzy otoczeniem a zasobami i możliwościami jednostki jest wzbogacona o proces oceny poznawczej. Proces ten jest ukierunkowany na ciągłą ocenę bodźców, które napływają ze środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem tych, które są istotne dla naszego dobrostanu. Zgodnie z rozważaniami Richarda Lazarusa oraz Susan Folkman, wynikiem takiej obserwacji może być ocena napływających bodźców jako sprzyjająco-pozytywnych lub stresujących.

Prościej rzecz ujmując, z sytuacją stresu mamy do czynienia wtedy, gdy uznamy sytuację, w której się znajdujemy za zagrażającą. Co ciekawe, proces oceny sytuacji się na tym nie kończy. Sytuację, którą uznaliśmy za stresową, możemy dalej ocenić jako zagrażającą, krzywdzącą lub traktować ją w kategoriach wyzwania, któremu musimy sprostać.

Jest to tak zwany proces oceny wtórnej, podczas którego jednostka analizuje możliwości własnego działania, które mogą przyczynić się do złagodzenia lub całkowitego usunięcia bodźców odpowiedzialnych za wywoływanie stresu.

Chociaż nie zdajemy sobie z tego sprawy, całość procesów zachodzi jedocześnie i działa na zasadzie sprzężenia.

Jeśli uznamy, że posiadamy niezbędne zasoby, w tym umiejętności niezbędne do poradzenia sobie z istniejącymi stresorami, to ocena może zmienić się z „zagrożenia” na „wyzwanie”.

Dystres i eustres – charakterystyka pojęć

Stres bardzo często traktowany jest przez nas jako zdarzenie o charakterze destrukcyjnym. Warto jednak wiedzieć, że to od naszych predyspozycji zależy, jaki faktyczny wpływ na nasze samopoczucie wywrze sytuacja nosząca znamiona stresu. W psychologii stres możemy bowiem pojmować dwojako:

• Po pierwsze – jako zdarzenie szkodliwe, które zagraża naszemu zdrowiu i poczuciu dobrostanu (DYSTRES):
• Po drugie – jako zdarzenie mobilizujące, wpływające na nas w sposób pozytywny i zachęcające do doskonalenia własnych możliwości (EUSTRES).

Reakcje organizmu na stres

Jeśli poddamy analizie reakcje naszego ciała, które zachodzą w sytuacji odczuwania stresu, dostrzeżemy:

• Przyspieszoną czynność serca;
• Wzmożone pocenie się;
• Drżenie kończyn;
• Suchość w ustach;
• Nagłe uderzenia ciepła.

Wymienionym objawom somatycznym towarzyszą te o charakterze psychologicznym (związane z emocjami), takie jak: poczucie niepokoju, niepewności, lęku oraz bezradności.

I chociaż doznania te dla nikogo nie są przyjemne, warto wiedzieć, że pełnią one funkcję mobilizującą, dzięki której jesteśmy zdolni do poradzenia sobie z trudną sytuacją.

Kiedy odczuwamy optymalny poziom stresu, jesteśmy w stanie prawidłowo rozpoznać i zakwalifikować bodźce odpowiedzialne za wywołanie zagrożenia, a także zmobilizować odpowiednie zasoby, dzięki którym poradzimy sobie z nimi.

W tym miejscu warto jednak bliżej przyjrzeć się samej fizjologii stresu.

Podczas odczuwania zagrożenia, w naszym organizmie uruchamianych jest bowiem szereg reakcji, których nadrzędnym celem jest wykorzystanie energii nagromadzonej w miejscach magazynowania oraz zahamowanie procesów jej dalszego gromadzenia. Dlatego też, w czasie oddziaływania bodźców stresujących organizm zmuszony jest zatrzymać wszelkie procesy budulcowe, gdyż nagromadzona energia wykorzystywana jest w innym celu.

Podczas odczuwania intensywnego stresu, zahamowane zostają między innymi procesy wzrostu oraz naprawy uszkodzonych tkanek, jak również spowolnieniu podlegają procesy trawienne, obniża się popęd seksualny. Pod wpływem oddziaływania długotrwałego stresu, u kobiet może dojść do zahamowania owulacji, natomiast u mężczyzn do problemów z erekcją na skutek produkowania mniejszej ilości testosteronu.

Ponadto, w czasie stresu zmagazynowana glukoza zostaje przetransportowana do kluczowych mięśni, a częstoskurcz serca i nasz oddech przyspiesza po to, aby składniki odżywcze w naszym organizmie były szybciej transportowane.

Analizując pracę naszego układu nerwowego, w warunkach wzmożonego stresu możemy dostrzec zwiększony poziom czujności i pobudzenia. Wszystko to z uwagi na zwiększone wydzielanie adrenaliny oraz noradrenaliny. Co ważne, długotrwałe oddziaływanie bodźców stresowych zwykle doprowadza do obniżenia zdolności adaptacyjnych organizmu, a w dłuższej perspektywie nawet do ich załamania.

Pojęcie radzenia sobie ze stresem

Analizując zagadnienie stresu, nie możemy przejść obojętnie wobec pojęcia „radzenia sobie”.

Radzenie sobie ze stresem w literaturze psychologicznej rozumiane jest jako „stale zmieniające się behawioralne oraz poznawcze wysiłki jednostki, których głównym celem jest opanowanie zewnętrznych oraz wewnętrznych wymagań, które są oceniane przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”.

Radzenie sobie ze stresem jest więc procesem dynamicznym, który stanowi odpowiedź na daną sytuację. To, czy i jaka zostanie podjęta strategia, rozstrzygają przede wszystkim indywidualne właściwości jednostki.

Wśród najczęściej opisywanych stylów radzenia sobie ze stresem wyróżnia się przede wszystkim te opracowane przez Normana Endlera i Jamesa Parkera (kanadyjskich psychologów).

• STYL SKONCENTROWANY NA ZADANIU – rozumiany jest jako radzenie sobie ze stresem poprzez podejmowanie działań, które mają na celu rozwiązanie problemu;
• STYL SKONCENTROWANY NA EMOCJACH – rozumiany jako wysiłki podejmowane przez jednostkę, które maja na celu obniżenie odczuwanego napięcia emocjonalnego. Takie wysiłki wyrażane są poprzez koncentrację na sobie oraz własnych przeżyciach, a także poprzez przejawianie myślenia życzeniowego;
• STYL SKONCENTROWANY NA UNIKANIU – rozumiany jako podejmowanie wszelkich wysiłków, które mają na celu wstrzymanie się od myślenia, a także przeżywania sytuacji trudnej.

Efektywność radzenia sobie ze stresem uzależniona jest od wielu czynników, takich jak osobowość, doświadczenia życiowe, poziom inteligencji, cechy temperamentu, a także cechy biologiczne i psychologiczne jednostki.

Konsekwencje doświadczanego stresu

Długotrwałe doświadczanie stresu może doprowadzić do rozwoju szeregu nieprawidłowości. Poniżej omówione zostaną zarówno somatyczne, jak i psychologiczne konsekwencje stresu.

Somatyczne konsekwencje stresu:

• Zwiększone ryzyko rozwoju chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego, takich jak nadciśnienie tętnicze, zmiany miażdżycowe, choroba wieńcowa serca, zwiększone ryzyko zawału lub udaru;
• Migrena i napięciowe bóle głowy;
• Zaburzenia w obrębie układu trawiennego;
• Zmniejszenie ogólnej odporności organizmu, a tym samym zwiększona podatność na działanie szkodliwych wirusów i bakterii;
• Przyspieszone tempo starzenia się organizmu;
• Zwiększone ryzyko rozwoju niektórych chorób nowotworowych;
• Zwiększone ryzyko przedwczesnego zgonu.

Psychologiczne konsekwencje stresu:

• Trudności w dokonywaniu obiektywnej oceny sytuacji;
• Trudności w tworzeniu realistycznych planów na przyszłość;
• Problemy z utrzymywaniem uwagi i koncentracji;
• Wzmożona drażliwość;
• Przejawianie skłonności do nadmiernych reakcji impulsywnych;
• Zwiększone ryzyko rozwoju zaburzeń lękowych;
• Zwiększone ryzyko rozwoju bezsenności;
• Zwiększone ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania się;
• Zwiększone ryzyko rozwoju uzależnień;
• Zwiększone ryzyko rozwoju zaburzeń nastroju;
• Zwiększone ryzyko przedwczesnej śmierci na skutek samobójstwa.

Wpływ stresu na pracownika:

• Zmniejszenie motywacji do pracy;
• Poczucie braku wpływu na własne działanie;
• Poczucie zmniejszonej skuteczności w pracy;
• Podejmowanie chaotycznych działań;
• Widoczna nerwowość podczas kontaktów interpersonalnych;
• Niechęć do otrzymywania wsparcia ze strony innych;
• Nieradzenie sobie z bieżącymi zadaniami;
• Unikanie wykonywania obowiązków;
• Zwiększona absencja w pracy.

Podsumowanie

Bez względu na wiek, płeć, czy wykonywany zawód, stres jest obecny w życiu każdego człowieka. Jest on nieodłącznym elementem naszej codzienności. Stres może wpływać na nasz organizm w dwojaki sposób: destrukcyjny lub mobilizujący. W znacznej mierze to od naszych zasobów i umiejętności zależy, jak poradzimy sobie z daną sytuacją. Niemniej jednak, należy pamiętać, że istnieją sytuacje o tak silnym natężeniu stresu, któremu niejeden/niejedna z nas nie jest w stanie sprostać. W takiej sytuacji bardzo ważna jest umiejętność poszukiwania wsparcia, zarówno w bliskim otoczeniu, jak i wśród specjalistów. Mając na uwadze fakt, że długotrwałe doświadczanie stresu jest w stanie wpłynąć na nasze zdrowie zarówno w kontekście somatycznym, jak i psychologicznym, powinniśmy pamiętać, że bardzo ważne jest codzienne przestrzeganie najważniejszych zasad higieny życia psychicznego, a także zrównoważonego stylu życia.

Literatura: