Mikroflora bakteryjna a depresja – czy odpowiednia probiotykoterapia może wspomóc leczenie zaburzeń psychicznych?

Depresja jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych, które może dotyczyć osób w różnym wieku. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego alarmują, że każdego roku liczba pacjentów z rozpoznaniem niniejszego zaburzenia zwiększa się. Wpływ na powstawanie depresji wywiera wiele czynników, przy czym najczęściej uwzględniane są te pochodzenia genetycznego oraz społecznego. Warto jednak wiedzieć, że w dyskusji na temat przyczyn depresji coraz częściej dostrzegane jest stanowisko specjalistów z zakresu mikrobiologii oraz gastroenterologii. Ich zdaniem, wpływ na powstawanie objawów depresji wywierać mogą zaburzenia mikroflory bakteryjnej jelit. Czy niniejsza teza może stanowić przełom w leczeniu zaburzeń nastroju? A może nieprawidłowości w obrębie flory bakteryjnej układu pokarmowego stanowią jedynie jeden z kolejnych czynników mogących odpowiadać za rozwój depresji? W poniższym artykule przyjrzymy się związkowi mikroflory bakteryjnej z depresją. Ponadto, spróbujemy udzielić odpowiedzi na pytanie, czy odpowiednia probiotykoterapia jest w stanie wpłynąć na poprawę naszego nastroju?

Spis treści:

Co powinniśmy wiedzieć na temat naszej mikroflory jelitowej?

Zanim podejmiemy się analizy związku między zaburzeniami mikroflory jelitowej a rozwojem objawów depresji, powinniśmy zaznajomić się z kilkoma podstawowymi pojęciami.

• MIKROBIOTA – określa ogół mikroorganizmów, które żyją w danym siedlisku. W przypadku człowieka możemy mówić na przykład o mikrobiocie przewodu pokarmowego, mikrobiocie dróg moczowych lub mikrobiocie skóry.
• MIKROBIOM – określa pełen zbiór genomów mikrobioty.
• DYSBIOZA – określa zaburzenie ilości składu oraz funkcji mikroflory jelitowej. Co ciekawe, naukowcy odkryli związek między dysbiozą a występowaniem otyłości, chorób zapalnych w obrębie jelit, zespołu jelita drażliwego, chorób o charakterze autoimmunologicznym oraz alergii.

Mikrobiom człowieka kształtuje się zazwyczaj w ciągu pierwszych 36 miesięcy jego życia. Zgodnie z większością współczesnych teorii naukowych, do chwili narodzin przewód pokarmowy noworodka pozostaje jałowy. Powszechnie przyjmuje się, iż zjawisko kolonizacji jelit bakteriami zachodzi po raz pierwszy podczas porodu. Co ciekawe, niektóre badania temu przeczą, albowiem odkryto obecność niektórych bakterii nie tylko w krwi pępowinowej, ale także w łożysku, błonach śluzowych oraz w płynie owodniowym. Niniejsze odkrycie może wskazywać na to, iż rozpoczęcie kolonizacji bakteryjnej w obrębie układu pokarmowego człowieka ma miejsce jeszcze podczas jego życia prenatalnego.

W przypadku osób dorosłych, układ mikroorganizmów pozostaje względnie stały w trakcie trwania całego jego życia. Badania mikrobiologiczne wskazują, iż ponad 90% ogólnej populacji bakteryjnej stanowią dwie grupy bakterii. Po pierwsze, bakterie z gromady Firmicutes. Po drugie, bakterie z gromady Bacteroidetes. W tym miejscu warto podkreślić, że zgodnie z obecnym stanem wiedzy, obecność w mikrobiomie dużej ilości bakterii z gromady Bacteroidetes może sprzyjać utrzymywaniu szczupłej budowy masy ciała. Ponadto, dostrzeżono, iż w przypadku przedstawicieli społeczeństw zachodnich dostrzega się w obrębie mikrobiomu jelitowego przewagę bakterii z rodziny Firmicutes. Podkreśla się także, iż ich liczebność może zwiększać się wraz ze spożywaniem nadmiernej ilości kalorii.

Chociaż bakterie na ogół kojarzą nam się negatywne, należy wiedzieć, że spełniają one wiele ważnych funkcji w obrębie naszego układu pokarmowego:

• Odpowiadają za syntezę witamin oraz aminokwasów;
• Biorą udział w transformacji kwasów żółciowych;
• Stanowią niezbędny element konwersji polifenoli;
• Odpowiadają za przekształcanie związków karcinogennych;
• Mogą oddziaływać na zachowanie człowieka;
• Mogą odpowiadać za rozwój zaburzeń o charakterze neuropsychicznym.

Błona śluzowa przewodu pokarmowego człowieka stanowi bardzo dużą powierzchnię, która jest swoistym pośrednikiem między wnętrzem organizmu a światem zewnętrznym. Zgodnie ze stanem obecnej wiedzy przyjmuje się, że pole niniejszej błony może wynosić nawet 400m2. Tak dużych rozmiarów obszar wymaga sprawnie funkcjonującego systemu ochrony przed szkodliwymi drobnoustrojami. Taki właśnie system stanowi GALT (z ang. gut-associated lymphoid tissue), czyli tkanka limfatyczna, która bezpośrednio związana jest z błonami śluzowymi w obrębie jelit. Tkanka ta występuje zarówno pod postacią pojedynczych grudek chłonnych, jak i ich skupisk. Ponadto, GALT może występować pod postacią limfocytów, węzłów chłonnych, grudek i krypt chłonnych oraz kępek Peyera. Bakterie bytujące w obrębie przewodu pokarmowego wchodzą w bezpośrednie interakcje z GALT. W ten sposób oddziałują one na proces dojrzewania układu immunologicznego, a także na proces wydzielania cytokin.

Dokonując przeglądu współczesnej literatury możemy stwierdzić, że ważną rolę w kształtowaniu składu flory bakteryjnej jelit, jak również jej funkcji, odgrywają takie czynniki jak:

• Sposób przyjścia na świat (przy udziale sił natury, czy też za pośrednictwem cięcia cesarskiego);
• Dieta w ciągu pierwszego roku życia (karmienie piersią, czy też spożywanie sztucznych mieszanek);
• Sposób odżywiania w dalszych latach życia (spożywanie nadmiernej ilości mięsa, czy też przestrzeganie zasad diety wegańskiej lub wegetariańskiej);
• Stosowanie antybiotykoterapii;
• Podejmowanie regularnej aktywności fizycznej;
• Występowanie przewlekłych chorób o charakterze somatycznym.

Flora bakteryjna kształtuje się na przestrzeni życia człowieka. W chwili narodzin (siłami natury), dziecko ma pierwszą styczność z florą bakteryjną pochwy oraz odbytu. Dlatego też, w składzie jego mikrobiomu dominują wówczas bakterie z gromady: Lactobacillus, Sneathia oraz Prevotella. Podczas następnych miesięcy jego życia, w składzie mikrobiomu zaczynają dominować bakterie z rodziny Bacteroides oraz Bifidobacterium. W przypadku dzieci, które przyszły na świat za pośrednictwem cięcia cesarskiego, w mikrobiomie dominują bakterie bytujące na skórze, takie jak: Corynebacterium, Staphylococcus i Propionibacterium, a także w mniejszym stopniu Bacteroides oraz Bifidobacterium. Co za tym idzie, sposób przyjścia na świat oraz związana z nim droga kolonizacji bakterii wywierają istotny wpływ na zdrowie jednostki w przyszłości. Przybliżając niniejszą kwestię warto zaznaczyć, iż bakterie z rodziny Lactobacillus oraz Bifidobacterium w większości przypadków wykazują działanie prozdrowotne, natomiast bakterie z rodziny Clostridium oraz Staphylococcus znane są ze swojego działania patogennego.

Specjaliści z zakresu zdrowego żywienia podkreślają, iż nie tylko sposób przyjścia na świat, ale także sposób karmienia podczas pierwszych miesięcy życia dziecka wywiera istotny wpływ na kształtowanie się układu odpornościowego w kontekście mikroflory bakteryjnej jelit. W przypadku dzieci karmionych piersią zaznacza się przewaga bakterii z rodziny Bacteroides, natomiast w przypadku dzieci karmionych za pośrednictwem sztucznych mieszanek, wyraźnie zaznacza się przewaga bakterii z rodziny Verrucomicrobia oraz Firmicutes. Wszystko to z uwagi na fakt, iż mleko ludzkie zawiera nie tylko niezbędne składniki energetyczne oraz budulcowe, ale także czynne związki biologiczne, które odpowiadają w głównej mierze za wspomożenie funkcji niedojrzałego układu odpornościowego noworodka. Ponadto, niniejsze związki biologiczne wykazują silne działanie przeciwzapalne, jak również wpływają na uszczelnienie przepuszczalności błony śluzowej jelita, a tym samym na ograniczenie zasiedlania się przewodu pokarmowego noworodka chorobotwórczymi patogenami.

Co powinniśmy wiedzieć na temat depresji?

Depresja jest zaburzeniem nastroju, które coraz częściej rozpoznawane jest zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Chociaż stanowi ona częsty przedmiot dyskusji, wielu z nas nadal nieprawidłowo interpretuje niniejsze zaburzenie. W języku potocznym termin „depresji” niejednokrotnie wykorzystywany jest do opisywania krótkotrwałych stanów obniżonego nastroju. Należy jednak wiedzieć, iż depresja jest poważnym zaburzeniem psychicznym, które pociąga za sobą szereg konsekwencji dotyczących zarówno życia osobistego jednostki, jak i jego zdrowia w wymiarze somatycznym.

Przebieg depresji może istotnie różnić się między innymi ze względu na to, czy dotyczy ona osoby dorosłej, czy też dziecka. Warto wiedzieć, iż w przypadku osób dorosłych, niniejsze zaburzenie najczęściej związane jest z występowaniem poniższych objawów:

• Wyraźne obniżenie nastroju, które utrzymuje się przez okres dłuższy niż 14 dni;
• Wykazywanie wyraźnego spowolnienia, a nawet zahamowania w zakresie funkcji o charakterze psycho-ruchowym;
• Zaburzenie dotychczasowych rytmów biologicznych;
• Przejawianie niespecyficznych objawów o charakterze somatycznym, które mogą występować pod postacią częstych bólów oraz zawrotów głowy, bólów brzucha oraz nudności, a także pod postacią uogólnionego osłabienia organizmu;
• Odczuwanie nasilonego (i często nieuzasadnionego) uczucia lęku;
• Przejawianie i odczuwanie wyraźnego spadku poczucia własnej wartości.

W tym miejscu warto zaznaczyć, iż zaburzeniom nastroju (ze szczególnym uwzględnieniem depresji) towarzyszą niejednokrotnie zaburzenia snu oraz czuwania. W przebiegu depresji u osób dorosłych ujawnia się jeden z dwóch wariantów zaburzeń snu.

• HIPERSOMNIA – związana z wyraźnym zwiększeniem odczuwanej potrzeby snu przez jednostkę. Osoby zmagające się z niniejszym objawem potrzebują znacznie dłuższego czasu w nocy, aby doznać regeneracyjnych właściwości snu, a ponadto sporadycznie odczuwają potrzebę odbycia drzemki w ciągu dnia;
• ZNACZNE SKRÓCENIE SNU – związane przede wszystkim z jego spłyceniem. Osoby z depresją zazwyczaj zgłaszają niską jakość snu i częste przebudzanie się w nocy. Skrócenie snu może także związane być ze zbyt wczesnym wybudzaniem się oraz niemożnością ponownego zaśnięcia.

Depresja jest zaburzeniem, które dotyczy osób w różnym wieku. Niemniej jednak, w świetle badań naukowych, szczyt zachorowań odnotowuje się grupie pacjentów między 20 a 30 rokiem życia. W większości przypadków, objawy niniejszej choroby pojawiają się stopniowo, aby z każdym dniem przybierać na swojej sile i tym samym ograniczać zdolność jednostki do sprawnego funkcjonowania w przestrzeni społecznej.

Przyczyny depresji nie są do końca poznane. Współcześnie uwzględnia się najczęściej wieloczynnikową etiopatogenezę niniejszego zaburzenia. Oznacza to, iż za rozwój depresji odpowiedzialne mogą być zarówno czynniki o charakterze genetycznym, neurologicznym, jak i społecznym. W XXI wieku coraz więcej naukowców przygląda się także zaburzeniom czynności jelit w kontekście etiologii zaburzeń nastroju. Czy niniejsze przypuszczenia są prawdziwe? Czy oznacza to, że w leczeniu depresji ważną rolę może odgrywać odpowiednio dobrana probiotykoterapia?

Mózg i jelita – co mają ze sobą wspólnego?

Na przestrzeni ostatnich lat, naukowcy coraz częściej zaczęli analizować związek, jaki istnieje między pracą układu nerwowego a mikroflorą jelitową. Przyglądając się niniejszemu zagadnieniu, na początku możemy zastanawiać się, co nasz mózg ma wspólnego z bakteriami bytującymi w obrębie jelit? W dalszej części artykułu postaramy się udzielić jasnej odpowiedzi na to pytanie.

Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, w jelitach zdrowego, dorosłego człowieka może żyć około trzech kilogramów różnorodnych drobnoustrojów. Wśród nich są nie tylko bakterie, ale i grzyby, które żyjąc w jednym środowisku wytwarzają unikalną równowagę poprzez wzajemne oddziaływanie oraz wpływanie na funkcjonowanie układu pokarmowego. Co ciekawe, w obrębie naszego układu pokarmowego żyją także takie bakterie, które mogą oddziaływać na nasze samopoczucie psychiczne. Dzieje się tak za sprawą syntezy neuromodulatorów oraz kluczowych neuroprzekaźników.

• Bifidobacterium i Lactobacillus – produkują kwas gamma-aminomasłowy;
• Saccharomyces, Bacillus i Escherichia – produkują norepinefrynę;
• Escherichia, Candida, Streptococcus – produkują serotoninę.

Mikroflora jelitowa odpowiada także za syntezę krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, przyczyniających się między innymi do zwiększenia wchłaniania jonów wapnia, magnezu, a także żelaza. Ponadto, wykazują one działanie przeciwzapalne i stanowią źródło energii dla komórek w obrębie jelita grubego. Badania naukowe dowodzą także, iż krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe oddziałują na równowagę pomiędzy drobnoustrojami znajdującymi się w przewodzie pokarmowym, a także na hamowanie wzrostu patogenów. Okazuje się również, iż kwasy te mogą przekraczać barierę krew-mózg, a tym samym oddziaływać na ośrodkowy układ nerwowy. Zdaniem naukowców, produkty przemiany materii bakterii oraz grzybów wchodzą także w reakcje z nabłonkiem jelita oraz ze współczulnymi zwojami nerwowymi.

Oś mózg-jelita-mikrobiota stanowi unikalny, dwukierunkowy szlak komunikacyjny, który obejmuje drogi immunologiczne, endokrynne oraz neuronalne. Natomiast sygnały, które przesyłane są z mózgu do jelit, przewodzone są za pośrednictwem włókien nerwowych współczulnych, przywspółczulnych, a także za pośrednictwem osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Kluczową rolę w niniejszym systemie zdaje się odgrywać nerw błędny (ze szczególnym uwzględnieniem jego włókien parasympatycznych). Niniejszy nerw odpowiedzialny jest za odbiór sygnałów z przewodu pokarmowego.

Udział mikroflory jelitowej w patogenezie depresji

Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, depresja jest jedną z najpowszechniejszych chorób psychicznych, dotykającą osób w różnym wieku. Ze względu na istotne konsekwencje niniejszego zaburzenia w kontekście życia emocjonalnego, społecznego, jak i zawodowego jednostki, naukowcy nie ustają w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, co jest jego przyczyną. W wielu przypadkach, depresja stanowi konsekwencję oddziaływania niekorzystnych czynników społecznych. Niemniej jednak, niejednokrotnie zdarza się, iż zewnętrzna przyczyna rozwoju choroby jest trudna do jednoznacznego zdefiniowania. W związku z tym, coraz więcej specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego zaczyna analizować związek przewlekłego stanu zapalnego, występującego u jednostki, z rozwojem objawów charakterystycznych dla przebiegu depresji. Co ciekawe, pierwsze hipotezy dotyczące niniejszego zagadnienia pojawiły się już w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku. Wówczas, naukowcy dostrzegli, iż pacjenci z rozpoznaniem chorób zapalnych jelit skarżyli się także na takie objawy jak: obniżenie nastroju, zmniejszone zainteresowanie dotychczasowymi pasjami, problemy ze snem, nasilenie lęku, spadek poczucia własnej wartości. Co więcej, pacjentom tym często można było przypisać cechy obsesyjno-kompulsywne, wysoki stopień zależności, wysoki poziom perfekcjonizmu, a także nadmierną lękliwość. Warto wiedzieć, iż niektóre badania naukowe dotyczyły również analizy składu mikroflory jelitowej osób zmagających się z problemem depresji.

Dowiedziono w nich, iż w kale osób z rozpoznaniem zaburzeń nastroju znajdowały się większe ilości bakterii z rodziny Alistipes i Enterobacteriaceae oraz mniejsze ilości bakterii z rodziny Ruminococcus i Faecalibacterium. Takie zaburzenie flory bakteryjnej jelit może doprowadzić do zmniejszenia stężenia neurotroficznego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF).

Powyższe doniesienia skłoniły naukowców do poszukiwania większej ilości informacji na temat wpływu mikroflory jelitowej na nasze samopoczucie psychiczne. Ustalenia z ostatnich lat ujawniają możliwość występowania długofalowego wpływu dysbiozy na funkcjonowanie układu nerwowego człowieka.

W tym miejscu warto zaznaczyć, iż wpływ długotrwałego stresu na powstawanie zaburzeń w obrębie układu pokarmowego został już dawno dowiedziony. Niemniej jednak, potwierdzenie tezy o wpływie składu mikroflory jelitowej na powstawanie zaburzeń psychicznych, z pewnością wymaga przeprowadzenia dalszych badań oraz obserwacji naukowych.

Probiotyki w walce z problemem depresji

Probiotyk to słowo większości z nas dobrze znane. Wielu z nas kojarzy się ono z antybiotykoterapią oraz dobrymi bakteriami, które chronią nasz układ pokarmowy przed przykrymi konsekwencjami. Niemniej jednak, czy wiemy czym tak naprawdę są popularne dziś probiotyki?

W świetle definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), mianem probiotyku możemy określić zbiór mikroorganizmów, które podane człowiekowi (w odpowiedniej dla niego dawce) wywierają korzystny wpływ na funkcjonowanie jego organizmu. Spożywanie produktów spożywczych o odpowiedniej zawartości bakterii probiotycznych wspomaga przede wszystkim prawidłową czynność układu pokarmowego. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż probiotyki powszechnie stosowane są w leczeniu:

• IBS – zespołu jelita drażliwego;
• Częstych biegunek o zróżnicowanym pochodzeniu;
• Uporczywych alergii pokarmowych;
• Atopowego zapalenia skóry;
• Nieswoistych chorób zapalnych jelit.

Współcześnie wiele mówi się na temat tego, iż potencjał leczniczy probiotyków może dotyczyć również innych zaburzeń funkcjonowania organizmu człowieka. Wyniki niektórych badań potwierdzają, że odpowiednio prowadzona probiotykoterapia może wspomóc efektywność leczenia chorób o charakterze psychicznym, a nawet neurologicznym. W związku z tym, od niedawna dużą popularność zdobył produkt określany mianem „psychobiotyk”.

Psychobiotyk to rodzaj preparatu zawierający w sobie bakterie, które za pośrednictwem oddziaływania na oś jelitowo-mózgową są w stanie wpłynąć na poprawę samopoczucia psychicznego pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń psychicznych (ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń emocjonalnych).

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, iż zastosowanie probiotyków w leczeniu depresji oraz innych zaburzeń psychicznych nie zostało potwierdzone wystarczającą ilością badań naukowych. Co najważniejsze, terapia przy zastosowaniu psychobiotyków na dzień dzisiejszy nie może zastępować profesjonalnego leczenia, prowadzonego pod okiem doświadczonego psychiatry i psychologa oraz/lub psychoterapeuty.

Gdzie szukać pomocy w przypadku depresji? 

Jeśli dostrzegasz u siebie objawy depresji, pamiętaj o tym, aby jak najszybciej poszukać pomocy u specjalisty, na przykład: psychiatry, psychologa oraz/lub psychoterapeuty. To niezwykle ważne, aby trafnie rozpoznać zaburzenie, z którym się zmagasz. Dzięki uzyskaniu rzetelnej diagnozy, a także rozpoznaniu możliwych przyczyn zaburzenia, możliwe staje się ustalenie właściwego postępowania terapeutycznego. Leczenie depresji w większości przypadków polega na skorelowanym leczeniu psychiatrycznym z oddziaływaniem psychoterapeutycznym. Dzięki dostosowanej do potrzeb jednostki farmakoterapii, możliwe staje się zredukowanie lęku, problemów ze snem, a także zwiększenie sił witalnych. Za sprawą odpowiednich oddziaływań terapeutycznych, możliwe jest natomiast zrozumienie przyczyn aktualnego stanu psychicznego, wypracowanie umiejętności radzenia sobie z trudnymi emocjami, a także wypracowanie prozdrowotnych nawyków, których nadrzędnym celem jest utrzymywanie prawidłowej higieny życia psychicznego, a tym samym profilaktyka zburzeń nastroju w przyszłości.

Depresja to poważna choroba, która zagraża nie tylko zdrowiu, ale także życiu jednostki. Dlatego też, w żadnym wypadku nie należy podejmować się jej leczenia w pojedynkę – zawsze należy korzystać z pomocy specjalisty.

Dieta w profilaktyce depresji

Nie podlega wątpliwości fakt, iż przestrzeganie zasad zrównoważonej diety, a także uprawianie regularnej aktywności fizycznej jest w stanie wpłynąć pozytywnie zarówno na nasze zdrowie somatyczne, jak i psychiczne. W zakresie profilaktyki zaburzeń nastroju, dobre efekty przynosi stosowanie diety śródziemnomorskiej. Poniżej pokrótce przedstawiliśmy jej najważniejsze zasady.

• Zamień białe pieczywo na produkty z mąki razowej;
• Wymień ziemniaki na kasze gruboziarniste, ryż brązowy oraz makaron pełnoziarnisty;
• Jedz przynajmniej 500g świeżych warzyw każdego dnia;
• Zrezygnuj ze spożywania nadmiernych ilości czerwonego mięsa, a w jego miejsce wprowadź ryby morskie o wysokiej zawartości kwasów omega-3, a także nasiona roślin strączkowych;
• Jedz białe sery, unikaj serów żółtych, a przede wszystkim serów topionych;
• Pij duże ilości wody;
• Ogranicz spożycie soli, a w jej miejsce wprowadź świeże zioła i aromatyczne przyprawy;
• Ciesz się smakiem świeżych owoców 1 lub 2 razy dziennie;
• Nie jedz produktów wysokoprzetworzonych, ani słodyczy.

Podsumowanie

Depresja to poważne zaburzenie psychiczne o niejednorodnej etiologii. Wśród najczęstszych przyczyn jej powstawania, w literaturze psychologicznej wyróżnia się doświadczenie zdarzeń o charakterze traumatycznym, czynniki genetyczne, jak również te związane z nadmiernym udziałem stresu w codziennym życiu. Warto jednak wiedzieć, iż wiele współczesnych naukowców coraz częściej przygląda się zagadnieniu wpływu składu mikroflory jelitowej na możliwości powstawania zaburzeń psychicznych (ze szczególnym uwzględnieniem depresji). Na dzień dzisiejszy, niniejsza teoria wymaga przeprowadzenia dalszych badań oraz obserwacji naukowych. Niemniej jednak, możliwe jest, że w przyszłości – oprócz leków psychotropowych oraz psychoterapii – cennym narzędziem w walce z objawami choroby okaże się także stosowanie odpowiedniej probiotykoterapii. Co ciekawe, już dziś wielu specjalistów zaleca swoim pacjentom sięganie po psychobiotyki, które mogą wykazywać pozytywny wpływ na nasze samopoczucie psychiczne.

Bibliografia: